ايتماتوۋ چىڭعىز تۅرۅقۇلوۋىچ
قىرعىز جانا ورۇس تىلدەرىندە جازعان سوۋەت جازۇۇچۇسۇ، قىرعىز س س ر ىنىن ەل جازۇۇچۇسۇ (1974)، سوتسيالىستتىك ەمگەكتىن بااتىرى (1978).
ۅمۉر بايانى
چىڭعىز تۅرۅقۇلوۋىچ ايتماتوۋ 1928-جىلى 12-دەكابردا ازىرقى قىرعىز رەسپۇبلىكاسىنىن تالاس وبلۇسۇنۇن كىروۋ رايونۇنا قاراشتۇۇ شەكەر ايىلىندا ماملەكەتتىك قىزماتكەردىن ۉي-بۉلۅسۉندۅ تۇۇلعان. ال كەزدە شەكەر ايىلى س س س ردىن ر س ف س رىنىن قىرعىز ا س س رىنىن تالاس كانتونۇندا بولچۇ.
اتاسى تۅرۅقۇل ايتماتوۋ قىرعىز پارتئياسىنىن وبكومۇنۇن قاتچىسى بولعون. بئروق 1937-جىلى رەپرەسسئيالانىپ، 1938-جىلى اتىلىپ كەتكەن. ەل ىچىندە قادىر-بارقتۇۇ، كۅرۉنۉكتۉۉ ادامداردان بولعون.
اپاسى، ناعىما حامزەيەۋنا ايتماتوۋا ۇلۇتۇ بويۇنچا تاتار بولعون. جەرگىلىكتۉۉ تياتىردا اكترىسا بولعون. بىلىمدۉۉ، ەل ووزۇنا الىنعان، اقىلدۇۇ ايالداردان بولعون.
1942-جىلى II دۉينۅلۉك سوعۇشتۇن كەسەپەتىنەن ايتماتوۋعو مەكتەپتى ۇباقتىلۇۇ تاشتووعو تۇۇرا كەلەت. ال ۇباقتا ايتماتوۋ 14 جاشتا ەلە. شەكەر ەلى انى قات-ساباتتۇۇ بولعوندۇقتان ايىل ۅكمۅتۉنۉن قاتچىسى قىلىپ شايلاپ قويوت. وشول كەزدە جاشتاردىن اراسىندا قات تاانىعان ۇلان-قىزدار سانالۇۇ عانا ەلە. جاش چىڭعىزدىن باشىنا قىيىنچىلىقتار تۉشۅت. بئروق ال باارىنا چىدامقايلىق مەنەن تۇرۇشتۇق بەرە الدى.
اندان كىيىن وشول ەلە سوعۇش جىلدارىندا رايوندۇق سالىق چوعۇلتۇۇچۇ بولۇپ ىشتەيت. ايىل قالقىنان سالىق چوعۇلتات. بئروق سوعۇش ماالىندا اعا سالىق چوعۇلتۇۇ وڭويعو تۇرعان جوق. بئر جىلدان كىيىن، 1944-جىلى اۋعۇست ايىندا بۇل ئشىن ۅز ەركى مەنەن تاشتايت دا، تراكتورلۇق برىگادانىن ەسەپچىسى بولۇپ ىشتەيت.
1946-جىلى، سەگىزىنچى كلاستى اياقتاعاندان كىيىن جامبىلداعى زووۋەتەرىناردىق (ايىل چارباچىلىق)تەحنىكۇمعا وقۇۇعا ۅتۅت. 1948-جىلى تەحنىكۇمدۇ مىقتى اياقتاپ بۉتۉرگۅندۅن كىيىن قىرعىز ايىل-چاربا ئنستىتۇتۇنا وقۇۇعا كىرەت. انى داعى 1953-جىلى مىقتى اياقتايت.
2008-جىلى 16-مايدا ايتماتوۋدۇن بۅيرۅگۉنۉن ىشتەشى توقتوپ قالعانىنا بايلانىشتۇۇ گەرمانىيانىن نيۇرنبەرگ شاارىنىن وورۇقانالارىنىن بىرىنە جەتكىرىلەت. ال جاقتا 2008-جىلدىن 10-ئيۇنۇندا پنيەۋمونئيا وورۇسۇنۇن كەسەپەتىنىن ايىنان كۅز جۇمات. سۅۅگۉ قىرعىزستانداعى چۉي وبلۇسۇنداعى الامۉدۉن رايونۇنا قاراشتۇۇ چوڭتاش ايىلىنداعى اتا بەيىت كۅرۉستۅنۉنۅ قويۇلات.
چىعارماچىلىعى
ايتماتوۋ ادابئياتتى بالا چاعىنان سۉيگۅن، ال ەمى ستۇدەنتتىك كۉندۅرۉندۅ ادابئياتقا بولعون قىزىقچىلىعى وعو بەتەر ارتا باشتايت. مىنا وشوندوي كۉندۅردۉن بىرىندە ايتماتوۋ ورۇس ادابئياتى مەنەن اياباي دوستوشوت. ال ورۇس جازۇۇچۇلارىنىن "سىن پولكا" جانا "بەلايا بەريوزا" دەگەن چىعارمالارىن باسماقانا مەنەن ماقۇلداشپاي تۇرۇپ، قىرعىز تىلىنە قوتوروت. بئروق بۇل چىعارمالار ەچاق ەلە قوتورۇلۇپ قالعاندىقتان ايتماتوۋدۇن قوتورمولورۇ جارىق كۅربۅي قالات. بئروق ال ۅزۉنۉن جازۇۇچۇلۇق ئشىن وشول پوۋەستتەردى قوتورۇۇ مەنەن باشتادىم دەپ ەسەپتەيت. ستۇدەنت كەزىندە گەزىتتەرگە ۅزۉنۉن چاقان ماقالالارىن، وچەركتەرىن جارىيالاپ جۉرۅت.
وقۇۇسۇن اياقتاعاندان كىيىن (1953) ايتماتوۋ زووتەحنىك بولۇپ ىشتەيت. مىنا وشول كەزدە ال ۅز چىعارمالارىن جازا باشتايت. ال 1956-جىلى موسكۋاداعى جوعورقۇ ادابئي كۇرستاردى وقۇۇعا جۅنۅيت. ال جەردەن ايتماتوۋ دۉينۅلۉك ادابئياتتىن "تئشىن چاعىپ"، كەنىن قازات.
"موسكۋاداعى ەكى جىلدىق وقۇۇ ماعا، مۇرۇنقۇ زووتەحنىككە، كۅپتۅگۅن جاقشى نەرسەلەردى الىپ كەلدى. تيورئيالىق جاقتان ەلە ەمەس، وشوندوي ەلە پراكتىكالىق جاقتان - بئزدىن سەمىنارلار جوعورقۇ كۇرستارداعى تالقۇۇلار مەن ۉچۉن ابدان جاقشى چىعارماچىل مەكتەپ بولۇپ بەردى"، -دەيت ايتماتوۋ.
وشەنتىپ، كۇرستاردى اياقتاعاندان كىيىن "ادابئي قىرعىزستان" جۇرنالىنىن رەداكتورۇ بولۇپ ىشتەپ قالات. اندان كىيىن بەش جىلداي "پراۋدا" گەزىتىنىن ۅز قابارچىسى بولۇپ ىشتەيت. بۇل داعى جازۇۇچۇنۇن چىعارماچىل تالانتىن بايىتۇۇعا چوڭ تۉرتكۉ بەرەت.
چىعارمالارى
1952 - "گەزىتچىك دزيۇيو" (اڭگەمە)، "مى ىديوم دالشە" (اڭگەمە)
1953 - "سىپايچى" (اڭگەمە)
1954 - "اق جاان" (اڭگەمە)، "نا بوگارە" (اڭگەمە)
1955 - "اسما كۅپۉرۅ" (اڭگەمە)، "تۉنكۉ سۇعات" (اڭگەمە)
1956 - "ترۇدنايا پەرەپراۋا" (اڭگەمە)
1957 - "بەتمە-بەت" (پوۋەست)
1958 - "جامئيلا" (پوۋەست)، "لىتسوم ق لىتسۇ" ("بەتمە-بەت" پوۋەستىنىن قوتورموسۇ)، "سوپەرنىكى" (اڭگەمە)
1961 - "ۋەربليۇجئي گلاز" (اڭگەمە)، "توپوليوق موي ۋ قراسنوي قوسىنكە" (پوۋەست)، "بئرىنچى مۇعالئم" (پوۋەست)
1962 - "پەرۋىي ۇچئتەل" ("بئرىنچى مۇعالئم" پوۋەستىنىن قوتورموسۇ)
1963 - "سامانچىنىن جولۇ" (پوۋەست)، "پوۋەستى عور ى ستەپەي" ("توپوليوق موي ۋ قراسنوي قوسىنكە"، "جامئليا"، "پەرۋىي ۇچئتەل"، "ۋەربليۇجئي علاز" پوۋەستتەرى كىرەت)، "ماتەرىنسقوە پولە ("سامانچىنىن جولۇ" پوۋەستىنىن قوتورموسۇ)
1964 - "قراسنوە يابلوقو" (اڭگەمە)
1966 - "پروشيااي، گۇلسارى" (پوۋەست)
1968 - "اتادان قالعان تۇياق" (اڭگەمە)، "جانىبارىم گۉلسارى" ("پروشيااي، گۉلسارى" پوۋەستىنىن قوتورموسۇ)
1970 - "بەلىي پاروحود" (پوۋەست)
1972 - "سولداتيونوق" ("اتادان قالعان تۇياق" اڭگەمەسىنىن قوتورموسۇ)، "سۋىدانىيە" (اڭگەمە)
1973 - "فۇدزئياماداعى قادىر تۉن" (پەسا)
1975 - "راننىيە جۇراۋلى" (پوۋەست)، "ماناس اتانىن اق قار، كۅك مۇزۇ" (وچەرك)
1977 - "پەگئي پيوس، بەگۇشيائي قرايەم موريا" (پوۋەست)
1980 - "قىلىم قارىتار بئر كۉن" (رومان)
1986 - "پلاحا" (رومان)
1996 - "كاسساندرانىن ەن تامعاسى" (رومان)
1998 - "ۋسترەچا س ودنئم باحاى" (فەيزوللا نامدار مەنەن بولعون سۉيلۅشۉۉ)
2006 - "توولور قۇلاعاندا" (رومان)
سىيلىقتارى
1958 - "ەمگەكتەگى ارتىقچىلىعى" مەدالى مەنەن سىيلانعان.
1962 - "ەمگەك قىزىل تۇۇ" وردەنى مەنەن سىيلانعان.
1963 - "پوۋەستى گور ى ستەپەي" دەگەن كىتەبى ۉچۉن لەنىندىك سىيلىققا تاتىقتۇۇ بولعون.
1967 - "ەمگەك قىزىل تۇۇ" وردەنى مەنەن سىيلانعان.
1968 (اۋعۇست ايىندا)- قىرعىز سسرىنىن ەل جازۇۇچۇسۇ دەگەن ارداقتۇۇ ناام بەرىلگەن.
1968 (نويابر ايىندا) - "جانىبارىم، گۉلسارى" پوۋەستى ۉچۉن ماملەكەتتىك سىيلىققا تاتىقتۇۇ بولعون.
1971 - لەنىن وردەنى مەنەن سىيلانعان.
1974 - ن.ق.كرۇپسكايا اتىنداعى مەدال مەنەن سىيلانعان.
1975 - "ماناس اتانىن اق قار،كۅك مۇزۇ" وچەرىگى ۉچۉن "وگونەك" جۇرنالىنىن سىيلىعى ىيعارىلعان.
1976 - "ەرتە كەلگەن تۇرنالار" اتتۇۇ پوۋەستى ۉچۉن قىرعىز سسرىنىن توقتوعۇل اتىنداعى ماملەكەتتىك سىيلىعى ىيعارىلعان.
1977 - "اق كەمە" پوۋەستى جانا ال بويۇنچا جازىلعال كۅركۅم فئلمدىن ستسەنارئيى ۉچۉن سسسردىن ماملەكەتتىك سىيلىعى ىيعارىلعان.
1978 - لەنىن وردەنى جانا "وروق جانا بالقا" التىن مەدالى مەنەن سىيلانعان ؛ سوتسيالىستتىك ەمگەكتىن بااتىرى" دەگەن ناام ىيعارىلعان.
1979 - "ەرتە كەلگەن تۇرنالار" جانا "دەڭىز بويلوي جورتقون الا دۅبۅت" اتتۇۇ چىعارمالارىنداعى تەرەڭ گۇمانىزم جانا ادام ۇلۇۇلۇعۇنۇن دۇحۇن اچقاندىعى ۉچۉن ئتالىيانىن ۋولتەررا شاارىنىن كۅركۅم قوومچۇلۇعۇ 1-سىيلىعىن ىيعارىشقان.
1980 - ئتالىيادا "ەرتە كەلگەن تۇرنالار" جانا "دەڭىز بويلوي جورتقون الا دۅبۅت" چىعارمالارى ۉچۉن ەل ارالىق "ەترۇرىيا" سىيلىعى تاپشىرىلعان.
1983 - "قىلىم قارىتار بئر كۉن" رومانى ۉچۉن سسسردىن ماملەكەتتىك سىيلىعىن العان.
1984 - "ەلدەردىن دوستۇعۇ" وردەنى مەنەن سىيلانعان.
1987 (ماي ايىندا) - پولشاداعى بالداردىن سۇنۇشۇ بويۇنچا ويلونۇپ تابىلعان "جىلمايۇۇ" وردەنى ىيعارىلعان.